روش انتخاب موضوع طرح تحقیقاتی

شروع مطلب:
یکی از سوالات شایع در ذھن صد درصد از دانشجویان کارشناسی ارشد ودکترا و یا کسانی که قصد ادامه تحصیل در مقاطع تحصیلات تکمیلی دارند این است که چه موضوعی برای پژوھش پایان نامه تحصیلات تکمیلی ورساله دکترا انتخاب بشود و چگونه این موضوع انتخاب بشود. بنابراین نکات زیر را بصورت دسته بندی شده و درمسیری که جریان معنی آنھا پشت سر ھم کامل بشود به شرح زیر تقدیم می کنم تا خواننده محترم ایده ھایی ازفرایند شناسایی و انتخاب موضوع پژوھش داشته باشد. علاوه بر آن, درانتھای این مطلب آموزشی, ایده ھایی از روش تدوین یک پروپوزال پژوھشی مختصر و خلاصه را ھم معرفی می کنم. 

نکته اول. سوال پژوھش:
برای آنکه یک پژوھش انجام بشود, قاعدتا باید یک سوال در ذھن ما وجود داشته باشد. برای رسیدن به پاسخ آن سوال اقدام به طراحی یک پژوھش کرده وبعدا آن پژوھش را اجرا می کنیم. بنابراین دراغلب موارد, یک سوال مشخصی که ممکن است فی البداھه به ذھن یک پژوھشگر رسیده باشد, جرقه انجام یک پژوھشرا بزند.

نکته دوم. وجود مشکل یا Problem
گاھی , وجود یک مشکل در یک فرایند, وجود یک ضعف در یک سیستم, وجود یک نقص و یا مشابھم, باعث می شود که ذھن پژوھشگر را متوجه به این نکته بکند که احتمالا انجام یک پژوھش می تواند راھکاری برای رفع مشکل, ارتقای سیستم یا حذف نقص مشاھده شده را ارائه بدھد. بنابراین دربرخی موارد, جرقه انجام پژوھش توسط مشاھده یک مشکل یا ضعف یا نقص توسط پژوھشگر است که ایشان را به سمت انجام پژوھشی برای رفع مشکل سوق می دھد. بنابراین, بعد از مطالعه نکته اول ونکته دوم, ممکن است ما به خود بگوییم که : سوال که مشخص است, مشکل یا نقص ھم که مشخص است. بنابراین دیگر چه چیز از این ساده تر؟ یک پژوھش طراحی می کنیم که به رسیدن به پاسخ آن سوال یا به رفع آن مشکل منتھی بشود. با اینحال, لازم به توضیح است که مسئله به این سادگی ھا ھم نیست که با مشاھده یک سوال یا یک نقص یا مشکل بلافاصله بساط انجام یک پژوھش را برپا کنیم. پس چه باید کرد؟ پاسخ این سوال در نکته سوم آمده است.

نکته سوم. عجله نکنید!
وقتی که یک سوال مشخص یا یک مشکل مشخص خودش را به ذھن پژوھشگر بنمایاند, دراین مرحله نمی توان به سادگی تصمیم به اجرای یک پژوھش سیستماتیک مشخص کرد. بلکه قبل از ھر چیزی باید برویم و ببینیم که آیا قبلا کسی دیگر ھم آن سوال در ذھنش رسیده است؟ آیا قبلا کسی دیگر ھم با آن مشکل یانقص موجود ویا ضعف مورد اشاره, در جایی دیگر ودرکشوری دیگر ودر سیستم یا جامعه ای دیگر مشاھده کرده است یا خیر؟ چه بسا که قبلا دیگران ھم با مشکل مشابه یا سوالات مشابه برخورد کرده باشند و اتفاقا پژوھشھایی انجام داده و به پاسخ آن سوالات رسیده باشند. بنابراین چه دلیلی دارد که ما ھم بیاییم ووقت و انرژی و بودجه و امکانات و لوازم و ابزار خودمان را صرف کنیم ( بخوانید "به ھدر دھیم") تا پژوھشی را اجرا کنیم که قبلا دیگران انجام داده اند؟پسچه باید کرد؟ پاسخ در نکته چھارم آمده است.

نکته چھارم. شاید دیگران پاسخ ما را قبلا داده اند:
به محض بارز شدن یک سوال پژوھشی ویا نشان داده شدن یک مشکل, لازم نیست بلافاصله اقدام به پژوھش نمود. ساده ترین کار این است که از طریق دیتابیسھای مرتبط با ھمان فیلد پژوھشی ( مثلا Pubmed برای فیلدھای علوم پزشکی وبھداشت ) ویا دیتابیستھای ناشران بزرگ ( مانند الزویر ) و یا ازطریق دسترسی به سیستم ھای آنلاینی که امکان جستجوی ھمزمان از چندین منبع را فراھم کرده اند, و یا از طریق جستجو در منابع نمایه کننده پایان نامه ھای تحصیلات تکمیلی, اقدام به یک جستجوی مقدماتی کرد و ممکن است نه یک پاسخ بلکه دھھا پاسخ برای سوالی که در ذھن ما وجود دارد, خودشان را نشان بدھند. دراغلب موارد, حتی تخصصی ترین جستجو ھا ھم ممکن است نقطه شروع شان گوگل باشد. بله , ھمان Google که یک موتور جستجوی عمومی یا ھمه چیز یاب است و کوچک و بزرگ ازش استفاده می کنند ممکن است نقطه شروع فرایند جستجوی سیستماتیک توسط یک پژوھشگر درمقاطع تحصیلات تکمیلی باشد. نتایج مقدماتی جستجو در گوگل معمولا مسیر جستجوگر را به سایر دیتابیسھای دسته بندی شده موضوعی راھنمایی خواھد کرد. بنابراین فرض را بر این می گیریم که با یک جستجوی مقدماتی ویا جستجوھای تکمیلی متعاقب آن, دراغلب موارد (بخوانید: در اکثر موارد), پژوھشگر پاسخ سوالش را پیدا خواھد کرد و لذا نیازی به انجام پژوھش نخواھد بود. اصلا یک مسئله مھمتراین است که اصولا یک پژوھشگر که به کارھای پژوھش آکادمیک مشغول است, ممکن است درسیر مطالعات وپژوھش ھای متعددی که انجام می دھد , به یک موضوع مشخصی برسد ویک موضوع پژوھش مشخصی در ذھنش بیاید که بخواھد آن پژوھش را اجرا کند. چنین پژوھشگری ممکن است طبق روال طبیعی و ترادیشنال, بیاید و پروپوزال پژوھشی خود رابه یک دانشگاه تحویل بدھد و از آنھا درخواست نماید که به ایشان اجازه بدھند تا پژوھش خود را درقالب یک .Ph.D در آن دانشگاه انجام بدھد و از امکانات دانشگاه در اجرای پژوھش ھم استفاده کند.
خوب, حالا ممکن است سوال بشود که دانشجویی که به دنبال مدرک دکترا یا کارشناسی ارشد یا بالاتر از آن می گردد و لازم است که حتما یک عنوان پژوھش خوب و جالب را پیدا کند تا براساس آن عنوان پژوھشی بتواند یک پروپوزال پژوھشی جالب را تدوین کند تا براساس آن پروپوزال پژوھشی بتواند پذیرش دکترا یا کارشناسی ارشد از فلان دانشگاه درفلان کشور را بگیرد, تکلیفشچیست؟ درادامه توضیح داده ام.

نکته پنجم. توجه به علایق و توانمندی ھا:
راحت بگویم, در این مرحله باید اول از ھر چیز به علایق پژوھشی خود فکر کنید و نه به آن پژوھشی که ممکن است فلان دانشگاه یا فلان مرکز پژوھشی نیاز داشته باشد ( ھرچند که رویکرد دوم ھم کلا مردود نیست ولی بیشتر به کار پژوھشگران حرفه ای که بدنبال پژوھشھای تعریف شده می گردند می آید نه متقاضیان ورود به دوره تحصیلات تکمیلی ). بنابراین متقاضی چنین مقاطعی باید قبل از ھرچیز خودش را بشناسد که براساس توانایی ھایش ( ازنظر تکنیک و توانایی ھای فنی وکاربردی منجمله کار با ابزار آزمایشگاھی مشخص ) و یا علایق علمی خودش, یک حیطه پژوھشی را برای خودش درنظر بگیرد و جستجویش برای انتخاب موضوع پژوھش ( دراینجا بخوانید: موضوع پایان نامه کارشناسی ارشد یا دکترا) , محدود به ھمان حیطه علمی بنماید. بنابراین مرحله اول شناسایی حیطه پژوھشی مورد علاقه است. مرحله بعدی چیست؟
پاسخ: مرحله بعدی یک جمع آوری اطلاعات اولیه است که درنکته بعد معرفی کرده ام.

نکته ششم. جمع آوری اطلاعات اولیه:
این مرحله شامل یک جستجو است که می تواند بصورت آنلاین در یکی از دیتابیسھای تخصصی مرتبط با ھمان فیلد مشخصی) ھنوز در ذھن پژوھشگر Topic پژوھشی انجام شود. در این مرحله ھیچ ھدف مشخصی (بخوانید: ھیچ وجود ندارد و پژوھشگر در این مرحله بصورت ظاھرا بی ھدف ولی ھدفدار, به دنبال چیزھایی می گردد که خودش ھم ھنوز ھیچ ایده ای ندارد که آن چیزھا چه چیزھایی است. این مرحله را پیشنھاد می کنم که چند ھفته به طول بیانجامد. در این مرحله پژوھشگر خوب است با دوستان وھمکارانی که در ھمان فیلد پژوھش یا کار می کنند تماس بگیرد و صحبت کند و نظرات آنھا را درمورد پژوھش ھای انجام نشده در آن فیلد علمی جویا شود. این مرحله عملا جستجو ھم محسوب نمی شود بلکه نگاھی جسته و گریخته به آخرین مقالات منتشر شده در حیطه علمی مربوطه را شامل می شود. درحقیقت, جستجوی موضوع پژوھش مرحله ای است که بعد از این مرحله به وقوع خواھد پیوست. به عبارت دیگر, ماحصل این مرحله این خواھد بود که پژوھشگر ما احتمالا با چند موضوع پژوھشی آشنا می شود که آن موضوعات نه تنھا مورد علاقه ایشان است, بلکه ایشان احتمالا توانایی عملی و تکنیکی و آزمایشگاھی برای انجام پژوھش در آن موضوعات خاص را ھم دارد.
لازم به گفتن است که جستجوی اصلی پژوھشگر تا ھمینجا خوب پیش رفته است ولی آن بخش از جستجو که شامل جستجوی سیستماتیک در دیتابیس ھای مقالات و پایان نامه ھا است , مرحله ای است که ازاین به بعد باید به وقوع بپیوندد. ماحصل این مرحله این خواھد بود که پژوھشگر ما تازه دریافته است که چه چیزھایی را باید برود و جستجو کند. یعنی آنکه: جستجوھایی که از این مرحله به بعد انجام خواھد داد جستجوھایی کاملا سیستماتیک و ھدفدار خواھد بود.

نکته ھفتم. پیشنھاد من برای انتخاب موضوع پژوھشی مشخص:

جای ھیچ توضیحی باقی نمانده است که دراین مرحله پژوھشگر باید برود و بر روی یک یا چند موضوع محدودی که انتخاب کرده است جستجوی تکمیلی کند. دراین مرحله پیشنھاد من این است:
"بروید و یک مقاله مروری را در مورد موضوع مورد علاقه تان پیدا کرده و به دقت و عمیقا مطالعه کنید".
ممکن است سوال شود که چرامقاله مروری؟ جرا نرویم ومقالات اوریجینال را مطالعه کنیم تا با آخرین یافته ھای علمی در حواشی آن موضوع احتمالی آشنا بشویم؟ پاسخ این است که مقالات مروری (نه ھر مقاله مروری , بلکه مقالات مروری ارزشمند) , مقالاتی ھستند که یک موضوع پژوھشی را کامل بررسی می کنند و در آن مقالات به دھھا مقاله اوریجینال دیگر درھمان موضوع ارجاع داده شده و یافته ھای آن مقالات اوریجینال در داخل آن مقاله مروری از نقطه نظرھای مختلف (اعم از متدلوژی ھای بکار رفته, آنالیز ھای آماری بکار رفته , و جامعه ھای پژوھشی) بصورت دسته بندی شده به بحث گذارده شده است.

بنابراین نتیجه مطالعه عمیق یک مقاله مروری دراین مرحله شامل موارد زیر خواھد بود:
یک. با مطالعه تنھا یک مقاله , برآورد یا تخمینی از وضعیت دانسته ھا و ندانسته ھای علمی در حواشی ھمان موضوع پژوھشی به دست می آوریم. بنابراین به ما کمک می کند که Gap in knowledge را پیدا کنیم و بدانیم که چه سوالاتی در این موضوع وجود دارد که ھنوز پاسخشان داده نشده است. این سوالات می تواند ما را رھنمون به انتخاب یک موضع پژوھشی مشخص ویا یک موضوع پایان نامه مقطع تحصیلی کند.
دو. معمولا مقالات مروری در انتھایشان به این شکل به پایان می رسند که آن پژوھشگر برجسته و دانشمندی که خبره و صاحب نظر بوده و آن مقاله مروری را نوشته است, برآوردی از مسیر ھای پیش روی پژوھشگران در پژوھش ھای آتی را ارائه می دھد. ھرکدام از آن مسیرھا می تواند حامل چندین موضوع پژوھشی در چندین جنبه مختلف از آن موضوع علمی باشد و ھرکدام از آنھا می تواند نقطه شروع خوبی برای Develop کردن Hypothesis هایی در ذھن پژوھشگر ما باشد که بعدا پژوھشگر ما بیاید و بخواھد آن ھایپوتز ھا را از مسیر اجرای یک پژوھش با یک متدولوژی مشخص Examine کند.
سه. مقالات مروری تاپ (نه ھر مقاله مرری, فقط مقالات مروری تاپ که درمجلات تاپ منتشر می شوند) , معمولا پژوھشھای اوریجینال را از چندین نقطه نظر بررسی و به بحث ومقایسه می گذارند. در بالا ھم به برخی از آن زاویه ھا اشاره کردم, منجمله متدلوژی ھای بکاررفته در پژوھش ھای مختلف, جامعه ھای مطالعه مختلف با مشخصات آنالیز ھای آماری بکار رفته در پژوھش ھای quantitative مختلف و نیز پژوهش های Qualitative در همان زمینه.
بنابراین پژوھشگر ما می تواند دریابد که چه پژوھش ھایی بر روی چه متغیرھایی و با چه متدھایی در آن موضوع مشخص انجام شده است و آن پژوھش ھا بر روی کدام جامعه ھا یا Study population ھا بوده است. ممکن است پژھشگر به ذھنش برسد که باید یک پژوھش دیگری با متدلوژی دیگری انجام بشود که مثلا متغیرھای دیگری را ھم در پژوھش دخیل کند و یا اصلا اگر یک نفر فلان پژوھش را در یک جامعه دیگر انجام داده است احتمالا شاید دلیلی محکم بر ضرورت اجرای ھمان پژوھش با ھمان متدلوژی ویا متدلوژی متفاوت در یک جامعه دیگر وجود داشته باشد. بنابراین مسیری برای پژوھش جدید مشخص می شود. ممکن است ما به این نتیجه برسیم که اگر پژوھشی مشابه یا متفاوت را در جایی دیگر ویا درھمان جامعه ولی با یک متدلوژی دیگری اجرا کنیم که به سوالات دیگری بر روی ھمان جامعه پژوھش پاسخ بدھد, آن پژوھش یک کار جدید خواھد بود. بنابراین ما ھایپوتزھای جدیدی خواھیم داشت که می توانند نقطه شروع طراحی پروپوزال پژوھشی ما باشند.

درمرحله بعد چه کنیم؟
پاسخ: باز ھم برویم ویک مقاله مروری دیگر را ھم پیدا کنیم و مطالعه کنیم. بعد از آن مقاله دوم ھم باز ھم برویم و یک مقاله مروری دیگر را ھم پیدا کنیم و به دقت مطالعه کنیم. چرا؟ زیرا مطالعه چندین مقاله مروری از این جھت مھم است که ھر کدام ممکن است با دیدگاه ھای متفاوتی وتوسط افراد صاحبنظر متفاوتی تدوین شده باشند وھرکدام ممکن است در راھنمایی ما به سمت develop کردن ھایپوتزھایی جدید موثر باشند و یا حتی ھایپوتزھایی را که بعداز مطالعه یک مقاله مروری طراحی کرده ایم تغییر بدھند یا اصلاح کنند.

درمرحله بعد چه کنیم؟
پاسخ: حالا یک بار دیگر به عقب برگردیم و تمام Note ھایی را که در مسیرھای قبل یادداشت کرده ایم را یک بار دیگر مرور کنیم. ممکن است نتیجه آن بشود که درنھایت تعدادی ھایپوتز داشته باشیم که ھمه با ھم متفاوت بوده ویا دردسته بدنی ھای متفاوتی جای می گیرند و احتمالا ھر چند تا از آنھا را می توان با ھم در قالب یک پرپوزال پژوھشی سازماندھی کرد.

مرحله بعد چیست؟
پاسخ: مرحله بعد این است که اینبار یک بار دیگر جستجوی تخصصی خود بر روی موضوع مورد نظر را در دیتابیسھای تخصصی مرتبط تکرار کنیم. اینبار, تعداد قابل توجھی از مقالات اوریجینال مرتبط با موضوع را پیدا کنیم و ابتدا Abstract ھای آنھا را مطالعه کنیم وھرکدام جذاب بود سپسفول تکست آنرا ھم دانلود و مطالعه کنیم.
محصول نھایی چیست؟

محصول نھایی این خواھد بود که :
یک. پژوھشگر می داند چه نادانسته ھایی در این فیلد علمی واختصاصا در حواشی موضوع یا چند موضوع محدودی که انتخاب کرده است وجود دارد.
دو. پژوھشگر یک یا چند موضوع مشخص را برای انجام پژوھش مقطع کارشناسی ارشد یا دکترای خود پیدا کرده است.
سه. پژوھشگر آمادگی این را دارد که برای آن موضوع یک پروپوزال پژوھشی خوب و جالب نگارش کند.

سوال. اقدامات عملی بعدی چیست؟
پاسخ: دراین مرحله پیشنھاد می شود اگر چند موضوع وجود دارد برای ھر کدام از آن موضوعات یک پروپوزال پژوھشی بصورت خیلی خلاصه در حد یک تا دو پاراگراف تدوین بشود. سپس خلاصه پروپوزالھا را با یک یا چند استادی که درھمان فیلد یاموضوع پژوھش می کنند و دردانشگاه ھای موردنظر دانشجو مستقر ھستند به اشتراک بگذارد و تقاضا کند که نظرشان را درمورد تدوین یک پروپوزال پژوھشی نسبتا کامل چند صفحه ای بر روی یکی از آن موضوعات بگویند.
ممکن است استاد مربوطه یکی از این موضوعات را انتخاب کند و متعاقبا دانشجوی آینده ما یک پروپوزال سه تا چھار صفحه ای تھیه و به استاد نشان داده و استاد حاضر بشود که راھنمایی این فرد را در طی دوره کارشناسی ارشد یا دکترا بر عھده بگیرد ویا حتی بگوید که حاضر است برای ایشان بورسیه یا بودجه تحقیقاتی ویا حقوق پژوھشی وگرانت جور کند. حتی ممکن است استاد مربوطه خودش از قبل یکسری موضوعاتی برای پژوھش داشته باشد و از آنجایی که پژوھشگر ما را فردی قابل و توانمند شناخته است ( راساس رزومه پژوھشگر وبراساس کیفیت پروپوزالی که نگارش کرده است), به ایشان پیشنھاد بکند که اصلا آن موضوعات را ھمه را کنار بگذارد و بیاید و روی یک موضوع دیگری که اتفاقا استاد بر روی آن موضوع بودجه پژوھشی اختصاصی ھم در اختیار دارد کار بکند. بنابراین از این نقطه به بعد ھمه چیز ممکن است و من امیدوارم که ھمه این چیزھا در مسیر رشد و تعالی پژوھشگر فرضی ما و رسیدن ایشان به تمام اھداف و آرزوھایی که در سر داشته است باشد.

آخرین نکته, تدوین پروپوزال پژوھشی برای اخذ پذیرش از دانشگاه:

فراموش نشود که تدوین یک پروپوزال پژوھشی استاندارد نشانه ای مستقیم از میزان توانایی ھا و قابلیت ھای یک پژوھشگر در اجرای یک پژوھش درمقطع کارشناسی ارشد ودکترا است و در پذیرش یا عدم پذیرش ایشان در بورسیه ھا یا گرانتھا ویا ورود به این مقاطع اصلی ترین نقش راایفا می کند. نگارش جمله به جمله بخشھای مختلف یک پروپوزال پژوھشی سه تا چھار صفحه ای که با ھدف اخذ پذیرش درمقطع کارشناسی ارشد یا دکترا تدوین می شود باید بسیار ھدفمند و براساس معیار ھای قابل قبول انجام بشود. بنابراین اینجوری نشود که بروید و ھمینجوری و بدون قاعده و نظم ھر چیزی که دلتان خواست در ھر بخشی از پروپوزالتان آنطوری که دلتان خواست نگارش کنید. بھتر است که حتما با فورمت پروپوزالی که دانشگاه از شما خواسته است تطابق بدھید. شاید از شما خواسته باشند پروپوزال اولیه شما مثلا در یک یا دو یا سه صفحه باشد headingھا یا بخش ھای مشخصی داشته باشد.
نکته مھم این است که در بخش مقدمه پروپوزال تان حتما به دلایلی قطعی که انجام آن پزوھش را ضروری کرده است اشاره کنید و در بخش متدلوژی پروپوزال تان ھم خیلی تمیز و واضح و شفاف مسیر انجام پژوھش مربوطه را ترسیم نمایید. معمولا از شما یک پروپوزال سه تا چھار صفحه ای درخواست می کنند (البته حتما با دانشگاه مربوطه تماس بگیرید و مشخصات پروپوزال مورد نظر آنھا را جویا شوید), که دراینصورت پروپوزال شما ممکن است بصورت روتین شامل سه بخش Materials and Methods و ,Literature Review ,Introduction باشد. در بخش اینتروداکشن حتما به دلیل منطقی (براساس آمار و ارجاع به مقالات قبلا منتشر شده) برای انجام آن پژوھش اشاره بکنید تا داوران پروپوزال در دانشگاه مورد نظر شما دلیلی قطعی بر لزوم انجام آن پژوھش داشته باشند. پژوھش شما یا باید به یک سوال مھم پاسخ بدھد و به حل یک مشکل مھم در یک سیستم بپردازد و یا به رسیدگی به یک نادانسته مھم بپردازد و یا به تولید و توسعه یا Develop کردن یک محصول بپردازد و یا ھایپوتزھای مھمی را بخواھد بیازماید. در این بخش حتما میزان بزرگی مشکل و یا اھمیت مشکل و عوارضی که ناشی از تداوم مشکل وجود خواھد داشت را در پاراگرافی درداخل بخش اینتروداکشن تحت عنوان Statement of Problem را بیان بفرمایید. درمتدلوژی ھم حتما بصورت منظم و واضح (البته در پروپوزال خلاصه شده بصورت خلاصه) مسیر انجام پژوھش را ترسیم نمایید. ممکن است از شما خواسته باشند که در یکی از بخشھای پروپوزال تان به Expected results پژوھش مورد نظر ھم اشاره کرده باشید که در یک پاراگراف کوچک می توانید به این موضوع ھم اشاره کنید. لازم به توضیح است که ایده ھایی که دراین مطلب آموزشی معرفی شده است صرفاایده ھای نویسنده می باشد و بھتر است پژوھشگر محترم در حین فرایند انتخاب موضوع پژوھش و تدوین پروپوزال پژوھشی حتما با اساتید متخصص در رشته خود نیز مشاوره بنماید.

منبع: DrMehrdad.com

نویسنده: دکترمھرداد جلالیان